Καφές και χοληστερίνη

Η κατανάλωση καφέ είναι  κομμάτι της καθημερινότητας μας. Τον συναντάμε στις καθημερινές μας συνήθειες, στα πολιτισμικά μας έθιμα. Για πολλούς ανθρώπους είναι το πρώτο άρωμα που σηματοδοτεί την αρχή της ημέρας. Για άλλους είναι μια μικρή απογευματινή απόλαυση. Ή η παρέα στη δουλειά ή την μελέτη.

Ανεβάζει όμως ο καφές τα επίπεδα χοληστερόλης στο αίμα; Ναι, υπάρχει μια πολύπλοκη σχέση. Και αφορά τα LDL (λιποπρωτεΐνες χαμηλής πυκνότητας), HDL (λιποπρωτεΐνες υψηλής πυκνότητας) και της ολικής χοληστερόλης. Αλλά όχι δεν υπεύθυνη η καφεΐνη.

Οι έρευνες έχουν δείξει και το μηχανισμό αλλά και το ποίοι είναι οι παράγοντες που σχετίζονται με αυτή την επίδραση. Σήμερα γνωρίζουμε ότι τα τα βιοδραστικά συστατικά του καφέ που προκαλούν αυτή την επίδραση είναι τα διτερπένια καφεστόλη και καφεόλη.

Αυξάνει ο καφές τα επίπεδα LDL και HDL;

Το βασικό συμπέρασμα της επιστημονικής έρευνας είναι ότι ορισμένοι τύποι καφέ μπορούν πράγματι να αυξήσουν τη συνολική χοληστερόλη και την LDL. Για την HDL μπορεί να συμβαίνει το ίδιο αλλά δεν έχει αποτυπωθεί σε όλες τις μελέτες. Και όταν αυτό συμβαίνει η αύξηση είναι πολύ μικρή. 

Ο καφές, ως φυτικό προϊόν, περιέχει μόρια παρόμοια με τα λιπίδια, γνωστά ως διτερπένια. Τα δύο πιο ερευνημένα διτερπένια, καφεστόλη και καφεόλη, παρουσιάζονται να είναι είναι ισχυροί ρυθμιστές του μεταβολισμού της χοληστερόλης. Ωστόσο, η ποσότητα των διτερπενίων που βρίσκεται στο φλιτζάνι σας εξαρτάται σε μεγάλο βαθμό από τον τρόπο παρασκευής του καφέ.

Ο φιλτραρισμένος καφές περιέχει πολύ μικρές ποσότητες διτερπενίων. Επειδή παρασκευάζεται με χάρτινο φίλτρο, με απόσταξη, είτε με μηχανές εσπρέσο υψηλής πίεσης που έχουν μεταλλικά φίλτρα που συγκρατούν τα έλαια σε κάποιο βαθμό. Τα χάρτινα φίλτρα είναι ιδιαίτερα αποτελεσματικά στο να παγιδεύουν το καφεστόλη και το καφεόλη, επιτρέποντας μόνο στην καφεΐνη, τα αντιοξειδωτικά και τις υδατοδιαλυτές ενώσεις να περάσουν. 

Ως αποτέλεσμα, ο φιλτραρισμένος καφές έχει μικρή επίδραση στα επίπεδα LDL. Αντίθετα, ο μη φιλτραρισμένος καφές, συμπεριλαμβανομένου του ελληνικού καφέ και του καφέ γαλλικού τύπου που παρασκευάζεται με πίεση, επιτρέπει στα διτερπένια να περάσουν απευθείας στο ρόφημα. Αυτό οδηγεί σε υψηλότερη πρόσληψη καφεστόλης, του διτερπενίου που συνδέεται πιο έντονα με την αύξηση της LDL χοληστερόλης.

Υπάρχουν πολλές ελεγχόμενες μελέτες και μετα-αναλύσεις που επιβεβαιώνουν ότι η κατανάλωση αφιλτράριστου καφέ συνδέεται με αυξημένη χοληστερόλη στον ορό. Το ενδιαφέρον σημείο είναι ότι δεν υπάρχουν σταθερά αποτελέσματα και προς την ίδια κατεύθυνση για την HDL. Ορισμένες μελέτες δείχνουν μια μικρή παράλληλη αύξηση της HDL όταν αυξάνεται η LDL Όμως αυτό είναι συνήθως μικρή και κλινικά λιγότερο σημαντική. Η κύρια αντίδραση του οργανισμού στη κατανάλωση καφέ, φαίνεται να σχετίζεται με την αύξηση της LDL. Που πλέον γνωρίζουμε καλά τα μεταβολικά μονοπάτια που ευθύνονται για αυτό. Κύρια μέσω της καταστολής της σύνθεσης χολικών οξέων και της μεταβολής της ρύθμισης των λιποπρωτεϊνών.

Ο μηχανίσμος επίδρασης

Η κύρια ένωση που ευθύνεται για την αύξηση της LDL είναι η καφεστόλη, η οποία δρα στο ήπαρ. Η καφεστόλη καταστέλλει διάφορους πυρηνικούς υποδοχείς, συμπεριλαμβανομένων των FXR (υποδοχέας φαρνεσοειδούς Χ) και PXR (υποδοχέας πρεγνάνιου Χ), που ρυθμίζουν τη σύνθεση των χολικών οξέων. Όταν αυτοί οι υποδοχείς αναστέλλονται, η παραγωγή χολικών οξέων μειώνεται. Επειδή η χοληστερόλη είναι πρόδρομος των χολικών οξέων, ο οργανισμός αντιδρά μειώνοντας τη μετατροπή της χοληστερόλης σε χολικά οξέα και αυξάνοντας την LDL που κυκλοφορεί στο σώμα μας.

Πιο συγκεκριμένα, η καφεστόλη μειώνει την έκφραση του CYP7A1, ενός βασικού ενζύμου που απαιτείται για τη μετατροπή της χοληστερόλης σε χολικά οξέα. Αυτή η μεταβολή αναγκάζει τη χοληστερόλη να συσσωρευτεί στο αίμα. Η καφεόλη φαίνεται να έχει παρόμοια, σε μικρότερο βαθμό όμως, αποτελέσματα. Αυτές οι βιοχημικές αλλαγές συμβαίνουν σχετικά γρήγορα, Μέσα σε μερικές εβδομάδες από τη συνεχή κατανάλωση αφιλτράριστου καφέ.

Ένα άλλο κομμάτι του μηχανισμού δράσης του καφέ, αφορά την οδό του υποδοχέα LDL. Η μειωμένη σύνθεση χολικών οξέων οδηγεί σε μειωμένη διέγερση της έκφρασης του ηπατικού υποδοχέα LDL. Όταν το ήπαρ εκφράζει λιγότερους υποδοχείς LDL, απομακρύνεται λιγότερη χοληστερόλη από την κυκλοφορία, οδηγώντας σε περαιτέρω αύξηση του LDL. Αυτός είναι ο ίδιος μηχανισμός μέσω του οποίου οι δίαιτες με υψηλή περιεκτικότητα σε κορεσμένα λίπη αυξάνουν τα επίπεδα LDL, αν και ο παράγοντας που τον ενεργοποιεί (λιπαρά της διατροφής έναντι διτερπενίων) είναι διαφορετικός.

Όπως αναφέρθηκε και παραπάνω το χάρτινο φίλτρο παγιδεύει σχεδόν όλα τα διτερπένια. Ο εσπρέσο περιέχει μικρές ποσότητες και μπορεί να αυξήσει ελαφρώς την LDL αν καταναλωθεί σε πολύ μεγάλες ποσότητες. Ο στιγμιαίος καφές δεν περιέχει σχεδόν καθόλου και για αυτό δεν παρουσιάζει μετρήσιμο αποτέλεσμα στην αύξηση των λιπιδίων.

Οι τύποι καφέ και η επίδρασή τους στη χοληστερόλη

Ο ελληνικός καφές, περιέχει μία από τις υψηλότερες συγκεντρώσεις καφεστόλης ανά μερίδα. Μία μόνο κούπα μπορεί να παρέχει αρκετά χιλιοστόγραμμα διτερπενίων, αρκετά για να αυξήσουν σημαντικά το LDL εάν καταναλώνονται καθημερινά. Ο καφές με πίεση γαλλικού τύπου (γνωστός και ως καφές με έμβολο) περιέχει ακόμη υψηλότερες συγκεντρώσεις. Επειδή οι κόκκοι καφέ εμποτίζονται σε ζεστό νερό για αρκετά λεπτά, επιτρέποντας στα διτερπένια να διαλυθούν πλήρως στο ρόφημα. Ο βρασμένος σκανδιναβικός καφές, δημοφιλής σε περιοχές όπως η Νορβηγία, προκλαεί ισχυρότερη αύξηση των λιπιδίων από όλους τους τύπους καφέ. Οι μελέτες εκτιμούν σημαντική αύξηση της LDL με δύο ή περισσότερες κούπες την ημέρα.

Ο καφές εσπρέσο, αν και παρασκευάζεται υπό πίεση, περιέχει λιγότερο καφεστόλη από τον βρασμένο καφέ, αλλά περισσότερο από τον καφέ φίλτρου. Και εδώ η ποσότητα που καταναλώνουμε παίζει ρόλο. Η μέτρια κατανάλωση δεν επιδρά σημαντικά. Μια πιο έντονη όμως (τέσσερα έως πέντε φλιτζάνια την ημέρα) επιδρά σημαντικά. Ο κρύος καφές, ανάλογα με τον τρόπο παρασκευής, περιέχει μεταβλητά επίπεδα διτερπενίου. Αλλά γενικά λιγότερο από τον μη φιλτραρισμένο βραστό καφέ και περισσότερο από τον καφέ που έχει φιλτραριστεί με χαρτί. Ο στιγμιαίος καφές δεν περιέχει σχεδόν καθόλου διτερπένια. Επειδή η διαδικασία παρασκευής αφαιρεί τα έλαια και τις λιποδιαλυτές ενώσεις. Ο καφές χωρίς καφεΐνη περιέχει την ίδια ποσότητα διτερπενίου με τον αντίστοιχο καφέ με καφεΐνη, πράγμα που σημαίνει ότι ο καφές χωρίς καφεΐνη που δεν έχει φιλτραριστεί μπορεί ακόμα να αυξήσει το LDL.

Το μοτίβο είναι επομένως σαφές: ο καφές που περνάει από φίλτρο χαρτιού έχει ελάχιστη επίδραση στην LDL, ο καφές που παραμένει αφιλτράριστος έχει σημαντική επίδραση, ο εσπρέσο έχει ενδιάμεση επίδραση ανάλογα με το επίπεδο κατανάλωσης και ο στιγμιαίος καφές είναι ουδέτερος.

Πόσο καφέ πρέπει να πιούμε για να έχουμε καρδιαγγειακό κίνδυνο λόγω αυξημένης LDL;

Τα πόσα φλιτζάνια θα πιούμε είναι κρίσιμο, καθώς οι μεταβολές της χοληστερόλης αποκτούν κλινική σημασία μόνο όταν ξεπερνούν ορισμένα όρια. Πολλές ελεγχόμενες μελέτες υποδεικνύουν ότι το όριο για σημαντική αύξηση της LDL αρχίζει περίπου από δύο έως τρεις κούπες αφιλτράριστου καφέ την ημέρα, ειδικά όταν καταναλώνεται καθημερινά για περισσότερο από τέσσερις εβδομάδες. Σε τέτοιες περιπτώσεις, η αύξηση της LDL κυμαίνεται συχνά από 5-15 %, ανάλογα με την μεταβολική μεταβλητότητα του κάθε ατόμου και τη συγκέντρωση διτερπενίου του συγκεκριμένου τύπου καφέ.

Για παράδειγμα, η καθημερινή κατανάλωση γαλλικού καφέ έχει αποδειχθεί ότι αυξάνει το LDL κατά περίπου 8-12 % σε πολλούς ενήλικες, με ορισμένα άτομα να παρουσιάζουν αυξήσεις άνω του 20 %. Αντίθετα, ένα φλιτζάνι ανά ημέρα μη φιλτραρισμένου καφέ τείνει να έχει πολύ μικρότερη επίδραση, συχνά κάτω του 5 %, και μπορεί να μην είναι κλινικά σημαντική για τα περισσότερα άτομα.

Όταν εξετάζουμε τον κίνδυνο καρδιαγγειακών παθήσεων, το ευρύτερο πλαίσιο έχει σημασία. Η LDL χοληστερόλη είναι ένας καθιερωμένος αιτιολογικός παράγοντας της αθηροσκλήρωσης, και ακόμη και μικρές αυξήσεις μπορούν να αυξήσουν τον μακροπρόθεσμο κίνδυνο. Ωστόσο, η μεταβολή της LDL από τον καφέ είναι μικρή σε σύγκριση με τις δίαιτες πλούσιες σε κορεσμένα λίπη ή την υψηλή κατανάλωση ζωικών προϊόντων με υψηλή περιεκτικότητα σε λίπος. Ενώ τρεις κούπες αφιλτράριστου καφέ την ημέρα μπορεί να αυξήσουν την LDL κατά 10%, η αλλαγή από μια δίαιτα πλούσια σε κορεσμένα λίπη σε μια δίαιτα χαμηλή σε κορεσμένα λίπη μπορεί να μεταβάλει την LDL κατά 20-30% ή και περισσότερο.

Έτσι, ο καφές μπορεί να επηρεάσει σημαντικά το LDL και τον κίνδυνο καρδιαγγειακών παθήσεων μόνο όταν καταναλώνεται ως αφιλτράριστος καφές σε μέτριες έως υψηλές ποσότητες, και ιδιαίτερα σε άτομα με υπάρχουσα δυσλιπιδαιμία. Για τον γενικό πληθυσμό, μία έως δύο κούπες αφιλτράριστου καφέ ή καφέ εσπρέσο την ημέρα δεν ενέχουν κίνδυνο σχετικό με τα λιπίδια.

Σύγκριση της αύξησης της χοληστερόλης που προκαλείται από τον καφέ με άλλους διατροφικούς παράγοντες

Για να κατανοήσουμε τη σχετική σημασία του καφέ, είναι απαραίτητο να συγκρίνουμε τις επιδράσεις του με πιο ισχυρές διατροφικές επιρροές. Τα κορεσμένα λίπη, που βρίσκονται στο βούτυρο, στα κομμάτια κρέατος με υψηλή περιεκτικότητα σε λίπος και σε ορισμένα επεξεργασμένα τρόφιμα, έχουν ισχυρή και καλά τεκμηριωμένη επίδραση στη χοληστερόλη LDL. Μια διατροφή πλούσια σε κορεσμένα λίπη μπορεί να αυξήσει την LDL κατά περισσότερο από 20 τοις εκατό, μερικές φορές και περισσότερο από 30 τοις εκατό, ανάλογα με τη βασική διατροφή και τη γενετική προδιάθεση. Αντίθετα, δύο έως τρεις κούπες αφιλτράριστου καφέ αυξάνουν συνήθως την LDL κατά 5 -15 %.

Το βούτυρο, το οποίο περιέχει περίπου 50-60% κορεσμένα λιπαρά, μπορεί να αυξήσει σημαντικά το LDL ακόμη και σε μικρές ποσότητες. Η τακτική κατανάλωση επεξεργασμένων κρεάτων, ιδιαίτερα εκείνων με υψηλή περιεκτικότητα σε κορεσμένα λιπαρά και νάτριο, συμβάλλει επίσης στην αύξηση της LDL, στο οξειδωτικό στρες και στην ενδοθηλιακή δυσλειτουργία, τα οποία αυξάνουν τον καρδιαγγειακό κίνδυνο σε μεγαλύτερο βαθμό από τον καφέ. Το κόκκινο κρέας, ιδιαίτερα τα λιπαρά κομμάτια, έχει παρόμοια ισχυρά αποτελέσματα στα λιπίδια με την πάροδο του χρόνου.

Τα σπορέλαια, που συχνά αποτελούν αντικείμενο αντιπαραθέσεων, γενικά δεν αυξάνουν την LDL όταν αποτελούνται κυρίως από ακόρεστα λίπη. Στην πραγματικότητα, η αντικατάσταση των κορεσμένων λιπών με πολυακόρεστα λίπη από σπορέλαια συνήθως μειώνει την LDL. Το ελαιόλαδο και το λάδι αβοκάντο προάγουν επίσης ευνοϊκά λιπιδαιμικά προφίλ. Επομένως, οι ανησυχίες σχετικά με την αύξηση της LDL από τα σπορέλαια δεν υποστηρίζονται από την πλειονότητα των σύγχρονων ερευνών.

Σε σύγκριση με αυτά τα διατροφικά πρότυπα, η επίδραση του καφέ στη χοληστερόλη φαίνεται μέτρια. Η κατανάλωση μεγάλων ποσοτήτων αφιλτράριστου καφέ μπορεί να αυξήσει τα επίπεδα της LDL, αλλά η απόλυτη αύξηση είναι σχετικά μικρή σε σύγκριση με την επίδραση των διατροφών πλούσιων σε κορεσμένα λίπη. Ωστόσο, για άτομα των οποίων η χοληστερόλη είναι ήδη υψηλή, η αύξηση της LDL από τον αφιλτράριστο καφέ μπορεί να συμβάλει αρκετά ώστε να τα οδηγήσει σε κατηγορία υψηλότερου κινδύνου. Αντίθετα, για άτομα που καταναλώνουν κυρίως φιλτραρισμένο καφέ ή εσπρέσο, η επίδραση στα λιπίδια είναι αμελητέα και είναι απίθανο να αυξήσει το καρδιαγγειακό τους προφίλ κινδύνου.

Στην πράξη, κάποιος που πίνει γαλλικό καφέ ή ελληνικό καφέ σε ποσότητα και ταυτόχρονα ακολουθεί μια διατροφή πλούσια σε βούτυρο και λιπαρά κρέατα, μπορεί να παρατηρήσει μια πρόσθετη επίδραση στην LDL χοληστερόλη. Αντίθετα, κάποιος που πίνει δύο φλιτζάνια φίλτρου καφέ την ημέρα με ισορροπημένη διατροφή, δεν θα παρατηρήσει καμία σημαντική αύξηση της χοληστερόλης που να αποδίδεται στον καφέ.

Σύγκριση της αύξησης της χοληστερόλης που προκαλείται από τον καφέ με άλλους διατροφικούς παράγοντες

Η αντίδραση στην κατανάλωση καφέ ποικίλλει ανάλογα με τη γενετική, την ηλικία, το φύλο και τις υποκείμενες παθήσεις. Οι άνδρες και οι γυναίκες μπορεί να αντιδρούν διαφορετικά στην καφεΐνη και στα συστατικά του καφέ. Αν και η επίδραση του διτερπενίου στην LDL φαίνεται να είναι παρόμοια και στα δύο φύλα. Οι μικρότερες ηλικίες τείνουν να έχουν πιο ανθεκτικό μεταβολισμό λιπιδίων. Και μπορεί να παρουσιάσουν μικρότερη απόλυτη αύξηση της LDL από τον αφιλτράριστο καφέ σε σύγκριση με τους ηλικιωμένους. Τα άτομα άνω των 50, συχνά παρουσιάζουν ήδη κάποιο βαθμό μεταβολικής επιβράδυνσης ή πρώιμης δυσλιπιδαιμίας. Μπορεί να είναι πιο ευαίσθητα στην επίδραση του αφιλτράριστου καφέ στην αύξηση των λιπιδίων.

Τα άτομα με υπερχοληστερολαιμία ή διαγνωσμένη καρδιαγγειακή νόσο, αποτελούν την ομάδα που επηρεάζεται περισσότερο. Για αυτά τα άτομα, ακόμη και μικρές αυξήσεις της LDL μπορεί να είναι κλινικά σημαντικές. Γιατί ο κίνδυνος εξέλιξης της αθηρωματικής πλάκας είναι υψηλότερος. Οι γιατροί συχνά συμβουλεύουν αυτά τα άτομα να αντικαταστήσουν τον αφιλτράριστο καφέ με φιλτραρισμένο. Ακόμα και να μειώσουν την κατανάλωση ελληνικού ή γαλλικού καφέ. Αντίθετα, τα άτομα με φυσιολογικά επίπεδα χοληστερόλης και κατά τα άλλα υγιές καρδιαγγειακό προφίλ μπορούν να καταναλώσουν μεγαλύτερες ποσότητες χωρίς σημαντικό κίνδυνο, ιδιαίτερα αν προτιμούν τον φιλτραρισμένο καφέ.

Υπάρχουν επίσης ενδείξεις ότι οι γενετικοί πολυμορφισμοί που σχετίζονται με το μεταβολισμό της καφεΐνης, όπως οι παραλλαγές στο γονίδιο CYP1A2, αλληλεπιδρούν με τον καρδιαγγειακό κίνδυνο. Ωστόσο, αυτές οι οδοί σχετίζονται περισσότερο με την αρτηριακή πίεση και την αγγειακή αντιδραστικότητα παρά με τις μεταβολές της LDL. Η επίδραση του διτερπενίου παραμένει ανεξάρτητη από το μεταβολισμό της καφεΐνης. Επομένως, ακόμη και οι άνθρωποι με αργό μεταβολισμό της καφεΐνης, οι οποίοι θα πρέπει να περιορίσουν την καφεΐνη για λόγους αρτηριακής πίεσης, ενδέχεται να παρουσιάσουν την ίδια απόκριση της LDL στον αφιλτράριστο καφέ με τους ανθρώπους με γρήγορο μεταβολισμό.

Το βασικό μήνυμα

Το βασικό μήνυμα είναι ότι η μέθοδος παρασκευής έχει σημασία. Επιλέγοντας καφέ φίλτρου, οι καταναλωτές μπορούν να απολαύσουν τα οφέλη του ροφήματος, αποφεύγοντας παράλληλα την πιθανή αύξηση της LDL χοληστερόλης. Τα άτομα με υψηλή LDL ή καρδιαγγειακές παθήσεις πρέπει να αποφεύγουν ή να περιορίζουν την κατανάλωση μη φιλτραρισμένου καφέ. Τα άτομα με φυσιολογικά επίπεδα χοληστερόλης και γενικά υγιεινή διατροφή μπορούν να απολαμβάνουν τον καφέ χωρίς ιδιαίτερη ανησυχία. Όπως σε πολλούς τομείς της διατροφής, η επίδραση εξαρτάται από τη δόση, το πλαίσιο και επηρεάζεται από τις συνολικές διατροφικές συνήθειες και τον τρόπο ζωής.

Βιβλιογραφία

1. Urgert R, Katan MB. The cholesterol-raising factor from coffee beans. Annu Rev Nutr. 2020;40:253–272.
2. Ranheim T, Halvorsen B. Coffee consumption and human health—beneficial or detrimental? Mechanisms for effects of coffee consumption on cardiovascular risk factors. Nutrients. 2022;14(5):1049.
3. Cai L, Ma D, Zhang Y, Liu Z. The effect of coffee consumption on serum lipids: a meta-analysis. Clin Nutr. 2021;40(10):5555–5565.
4. Grosso G, Godos J, Galvano F, et al. Coffee consumption and cardiovascular risk: a meta-analysis of prospective studies. J Am Heart Assoc. 2017;6(5):e005002.
5. Ding M, Bhupathiraju SN, Satija A, et al. Long-term coffee consumption and risk of cardiovascular disease. Circulation. 2014;129(6):643–659.
6. O’Keefe JH, Bhatti SK, Patil HR, et al. Effects of habitual coffee consumption on cardiometabolic disease, cardiovascular health and all-cause mortality. J Am Coll Cardiol. 2013;62(12):1043–1051.
7. Givens DI. Saturated fats, dairy foods and health: a nutrigenetics perspective. Annu Rev Food Sci Technol. 2020;11:273–294.
8. Mensink RP. Effects of saturated fatty acids on serum lipids and lipoproteins: a systematic review and regression analysis. World Health Organization. 2016.
9. Zong G, Li Y, Willet WC, et al. Effects of red meat and processed meat on cardiovascular risk factors: a systematic review. Circulation. 2022;145(9):720–736.
10. Schwingshackl L, Hoffmann G. Monounsaturated and polyunsaturated fats and cardiovascular risk: systematic review and meta-analysis. Nutrients. 2020;12(6):1819.